ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΦΥΣΙΟΓΝΩΣΤΩΝ Β. ΕΛΛΑΔΟΣ
ΦΥΣΙΟΓΝΩΣΤΙΚΟ ΔΙΗΜΕΡΟ 10 & 11 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 1986 - ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗ ΣΧΟΛΙΚΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ:
ΑΠΟ ΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΣΤΗΝ ΑΝΘΡΩΠΟΓΕΩΓΡΑΦΙΑ

Εισήγηση Ιωάννη Ρέντζου, Παρασκευή, 11 Απριλίου 1986, 8.30 μμ - Πρόεδρος: Καθ. Ιωάννης Μελέντης

[ΕΧΟΥΝ ΠΡΟΣΤΕΘΕΙ 1) ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΚΑΙ 2) ΜΕΡΙΚΕΣ ΕΙΚΟΝΕΣ ΑΠΟ ΤΙΣ ΕΠΙΔΕΙΧΘΕΙΣΕΣ ΔΙΑΦΑΝΕΙΕΣ]

Εισαγωγή

Σε ένα φωτοτυπημένο αντίγραφο του σχεδίου νόμου για τη δομή και τη λειτουργία της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης -- του νέου Νόμου 1566 [1], -- που έπεσε στα χέρια μου, πρόσεξα μια μικρή ολιγόλεξη χειρόγραφη τροπολογία. Στο άρθρο 1, όπου γίνεται λόγος για το σκοπό του σχολείου, αναφέρονταν αρχικά, ανάμεσα σε άλλα. «...Να γίνουν [οι μαθητές] ελεύθεροι, δημοκρατικοί πολίτες, να υπερασπίζονται την εθνική ανεξαρτησία και τη δημοκρατία, να εμπνέονται από αγάπη προς τον άνθρωπο, τη ζωή και τη φύση κλπ.». Η μικρή τροπολογία ήταν: «Να υπερασπίζονται την εδαφική ακεραιότητα της χώρας». Θα μπορούσε έτσι να σκεφθεί κανείς ότι ο νέος νόμος για την εκπαίδευση, έχει και διατάξεις που κυριολεκτικά αναφέρονται στο χώρο και τη Γεωγραφία. Με βάση το γράμμα του νόμου ίσως θα πρέπει να μιλήσουμε στο σχολείο για το

Από σεβασμό προς τον [αναγνώστη] δεν συνεχίζω την παρερμηνεία του νοήματος που έχει η έκφραση «εδαφική ακεραιότητα». Είναι βέβαιο πως η νομοθετική αυτή διατύπωση δε σχετίζεται με τις κατατμήσεις, τις διατρήσεις και τα τεμάχη του εθνικού μας εδάφους.

Σχετίζεται με ό,τι θεωρείται πολυτιμότερο για μια χώρα:

  • τα σύνορά της,
  • το περίγραμμά της,
  • το χώρο --εν τέλει-- της κρατικής δικαιοδοσίας...

Και δυστυχώς, η υπεράσπιση της εδαφικής ακεραιότητας που προστέθηκε στο νέον εκπαιδευτικό νόμο, δεν φαίνεται να ανήκει στον παιδαγωγικό χώρο της γεωγραφίας. 'Ενα τόσο σπουδαίο καθήκον δεν μπορεί --φαίνεται-- να βασιστεί στη διαπαιδαγώγηση και τις δεξιότητες που προσφέρει το ταπεινό μάθημα της γεωγραφίας. Κάτι τέτοιο θα εκτιμούν οι υπεύθυνοι για τον εκπαιδευτικό σχεδιασμό και γι' αυτό πολλά χρόνια τώρα, η σχολική γεωγραφία είναι αφημένη στη μοίρα της.

1. Γενική περιγραφή της Γεωγραφίας

Η προηγούμενη απαισιόδοξη διαπίστωσή μας προκύπτει αν δούμε από πιο κοντά πως λειτουργεί η σχολική γεωγραφία στα τελευταία 10 χρόνια που χαρακτηρίζονται από ένα πλήθος ανανεωτικών και μεταρρυθμιστικών προσπαθειών στο χώρο της Εκπαίδευσης.

Επειδή θα ήταν δύσκολο να επεξεργαστούμε εδώ αναλυτικά το ζήτημα, θα αρκεστούμε στο να αναφέρουμε ενδεικτικά μόνο εκείνα τα στοιχεία που δείχνουν τη σχετική ως προς άλλα μαθήματα υποβάθμιση στην οποία έχει καταδικαστεί η σχολική γεωγραφία:

  • Χαρακτηρίζεται πρώτα-πρώτα από λίγες ώρες διδασκαλίας και με τάση περιορισμού σύνορά του,
  • τα θέματα σχολικών εξετάσεων στο μάθημα αυτό και γενικά δόμηση του βρίσκονται χαμηλά στην ταξινομική κλίμακα (δηλαδή απαιτούνται μόνο πληροφορίες και όχι εφαρμογές από τους μαθητές,
  • ένα μέρος του σοβαρού θεματολογίου του και της παιδαγωγικής του εξαφανίζεται και αλλοιώνεται από τα άλλα μαθήματα,
  • παραβλέπεται το ειδικό τοπικό και περιφερειακό υλικό που θα μπορούσε να αξιοποιηθεί στο μάθημα αυτό,
  • υπάρχει μεγάλη αδυναμία έκδοσης και ανανέωσης των σχολικών εγχειριδίων,
  • οι άτλαντες και οι χάρτες εξαιρούνται από τη δωρεάν διανομή των εγχειριδίων, το μεγαλύτερο μέρος της ύλης της γεωγραφίας εξετάζεται στο Δημοτικό Σχολείο, ενώ οι διδάσκοντες εκεί έχουν χαμηλό επίπεδο ειδικών γνώσεων,
  • το θεματολόγιο της Γ' τάξεως έχει ανανεωθεί στρεβλά, μόνο προς την κατεύθυνση της οικονομικής γεωγραφίας [2], ενώ στην ελληνική κοινωνία αναφύονται πολλά ζητήματα με γεωγραφική διάσταση και χωρικό εντοπισμό: Γεωγραφία και άμυνα του νησιωτικού χώρου, φυσικές καταστροφές, περιφερειακή ανάπτυξη, προβληματική του αστικού δομημένου χώρου, η μεσογειακή και ευρωπαϊκή παρουσία της Ελλάδας, και άλλα.

Από τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν την υποβάθμιση του μαθήματος της γεωγραφίας θα κάνουμε πιο κάτω κριτική μόνο στην οικονομική προσέγγιση που έχει ακολουθηθεί. Εξάλλου, μετά την κριτική της οικονομικής προσέγγισης, θα εξετάσουμε ποιες χρήσιμες προεκτάσεις μπορεί να έχει αυτός ο ίδιος ο οικονομικίστικος γεωγραφικός λόγος.

2. Η οικονομική προσέγγιση της σχολικής γεωγραφικής ύλης. Κριτική

Οπως είπαμε πιο πάνω, ένα από τα χαρακτηριστικά της σχολικής γυμνασιακής γεωγραφίας που συμβάλλει στη δυσμενή εικόνα του μαθήματος είναι η σχεδόν μονοκλαδική οικονομική προσέγγιση της ύλης.

Η οικονομική γεωγραφία δεν είναι βέβαια ένας ασήμαντος κλάδος της γεωγραφίας. Κάθε άλλο μάλιστα. Να τι γράφει ο γάλλος γεωγράφος Paul Chaval:

«είναι ένας επιστημονικός κλάδος σταυροδρόμι. Στρέφεται προς τις Φυσικές Επιστήμες και την Οικολογία όταν αναζητεί να κατανοήσει τη σημασία που έχουν οι φυσικές δωρεές στην παραγωγή. Δανείζεται από την Οικονομία ένα μέρος του λεξιλογίου των οικονομικών θεμελίων - Οικονομική του Χώρου. Και από τις συλλογιστικές της μεθόδους, κοιτάζει προς την Ψυχολογία για να λάβει υπόψη της την πολλαπλότητα των πλαισίων μέσα στα οποία εξελίσσεται η οικονομική ζωή. Ζητά από την Κοινωνιολογία να τη διαφωτίσει σε μερικά ζητήματα [...] των βιομηχανικών κοινωνιών». [3]

Συνεπώς, για τους λόγους αυτούς, η εισαγωγή και η αξιοποίηση της Οικονομικής Γεωγραφίας στα σχολικά προγράμματα δεν είναι αξιοκατάκριτες.

Ωστόσο, η μεθοδολογία της Οικονομικής Γεωγραφίας ενέχει μια σειρά από επικίνδυνα στοιχεία που αντιμάχονται τη γεωγραφική σκέψη και παιδαγωγική. Τέτοιο είναι, για παράδειγμα, ο συνολισμός. Πρόκειται για την αυθαίρετη ή --έστω-- αιτιολογημένη επιλογή μιας ευρύτερης γεωγραφικής περιοχής που γίνεται αντικείμενο συνολικής και όχι διαφορικής οικονομικο-γεωγραφικής παρουσίασης. 'Ετσι μιλάμε για τους μέσους οικονομικούς όρους, ας πούμε, όλης της Ελλάδας χωρίς να σταθούμε να ερμηνεύσουμε τα γεγονότα και τις διαφορές που έχουν χωρική άρθρωση και αφορούν επιμέρους περιοχές της χώρας.

Ενώ όλα τα γεωγραφικά δεδομένα ως πληροφοριακά στοιχεία ή διατύπωση νόμων, έχουν μια οικονομική διάσταση, ωστόσο η συνηθισμένη οικονομικο-γεωγραφική προσέγγιση δεν είναι αρκετή και δε μας επιτρέπει να αντιληφθούμε τους επιμέρους ανθρωπογεωγραφικούς χώρους. Και τέτοιοι είναι, για παράδειγμα, η πόλη, η παραποτάμια περιοχή, το νησί, το αμφισβητούμενο έδαφος, το ξενόγλωσσο μειονοτικό χωριό, η υποβαθμισμένη συνοικία. Και μάλιστα αν θέλουμε να κάνουμε πιο λεπτομερειακή την ανθρωπογεωγραφική μας ανάλυση μπορούμε να ερευνήσουμε στο σχολείο μια γέφυρα, ένα λιμάνι, ένα εργοστάσιο, ένα ανισόπεδο κόμβο. Χωρίς αμφιβολία, η ιστορία, η χωροθέτηση, τα κατασκευαστικά υλικά και τα δομικά στοιχεία μιας γέφυρας, ας πούμε, είναι ένα σοβαρότατο μάθημα Οικονομικής Γεωγραφίας.

ΜΕΓΑΛΕΣ ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΣΤΙΞΤΕ ΕΔΩ (Klick!) ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΠΕΞΗΓΗΣΗ ΤΟΥ ΧΑΡΤΗ

'Ετσι, υποστηρίζουμε εδώ πως η σημερινή οικονομική προσέγγιση της σχολικής γεωγραφίας, ενώ αποτελεί μια πρόταση ανανέωσης του μαθήματος, στην πραγματικότητα αποκλείει ένα πλήθος από άλλα στοιχεία να αξιοποιηθούν από το μάθημα και να το βελτιώσουν. Γι' αυτό αντιπαρατάσσουμε στην συνηθισμένη οικονομική γεωγραφία της παραγωγής-κατανάλωσης μια γενικότερη γεωγραφία των οικονομικών δράσεων και επεμβάσεων στο χώρο.

3. Εναλλακτικές προσεγγίσεις για την ανθρωπογεωγραφική δυναμική

Ενώ λοιπόν το οικονομικό είναι σε μεγάλο βαθμό και γεωγραφικό, η προσέγγιση που έχει μέχρι τώρα υιοθετηθεί δεν υπηρετεί με τον καλύτερο τρόπο τη σχολική γεωγραφία. Θα δώσουμε, γι' αυτό, μερικά παραδείγματα εναλλακτικών προσεγγίσεων της ύλης, που επιτρέπουν να ανασύρουμε μέσα από το οικονομικό τη γεωγραφική δομή του χώρου.

α. Οι επεμβάσεις στο χώρο και τα μεγάλα έργα

Είναι γνωστό ότι οι επεμβάσεις στο χώρο και οι ανθρώπινες κατασκευές αποτελούν λύσεις και επιλογές με οικονομικό περιεχόμενο. Από παιδαγωγική πλευρά η αναλυτική παρουσίαση ενός μεγάλου έργου έχει το πλεονέκτημα ότι συνδυάζει τη μελέτη πολυάριθμων γεωγραφικών δεδομένων δηλ. γεωλογικών και φυσικογεωγραφικών, οικονομικών καθώς και κοινωνικών. 'Ετσι το υλικό του μαθήματος οργανώνεται σε μιαν ιστορία με δράση στην οποία συνδυάζονται τα δεδομένα (όπως σε ένα μυθιστόρημα) για να βρεθεί η βέλτιστη λύση.

Στα έργα που ήδη έχουν ολοκληρωθεί σε διάφορα σημεία του πλανήτη μπορεί η παρουσίαση να συμπληρωθεί με μία κριτική από πλευράς περιβαλλοντικών επιπτώσεων.

Σε έργα που σχεδιάζονται ή εκτελούνται τώρα παρουσιάζεται η προβληματική που οδηγεί στη λήψη των σχετικών αποφάσεων οπότε αναλύονται οι διάφορες λύσεις. Υπογραμμίζουμε πως μια τέτοια ανάπτυξη του γεωγραφικού μαθήματος έχει επίσης το φανερό πλεονέκτημα ότι, τοποθετώντας το γεωλογικό ή οικονομικό ζήτημα (π.χ. ένα φράγμα) σε μία χώρα ή μια περιοχή, είμαστε υποχρεωμένοι να κάνουμε μια συνοπτική μελέτη της χώρας ή της περιοχής με χάρτες και άτλαντες. 'Ετσι, δηλαδή, εισαγωγικά και παρενθετικά, επαναλαμβάνουμε σε λειτουργική όμως βάση, για να κάνουμε χρήση, όλη τη γεωγραφία της χώρας.

β.Η πόλωση και η αναδόμηση του γήινου χώρο

'Οσο ακριβής και να είναι η αναπαράσταση της γήινης επιφάνειας στα ομοιώματα τής υδρογείου σφαίρας ή στους χάρτες, στο μυαλό μας αποτυπώνεται η εικόνα που σχηματίζεται από τις σχέσεις μας με τα συγκεκριμένα τμήματα ή σημεία του χώρου. Οι νοητικοί χάρτες και τα σχετικά κεφάλαια της Ψυχογεωγραφίας μας πείθουν γι' αυτό. 'Ενας άγγλος γεωγράφος, ο καθηγητής Norman Graves[4], που περνούσε τις διακοπές του, όταν ήταν παιδί, με την οικογένειά του στη Νότια Γαλλία, είχε σχηματίσει την εντύπωση, που τη διατήρησε και μεγάλος, ότι η Γαλλία είναι μακρόστενη! Επειδή ακριβώς η σχέση του με το γαλλικό έδαφος ήταν, θα λέγαμε, διαδρομική, καθώς δηλαδή διέσχιζε τη χώρα από τα βόρεια προς τα νότια, για να φτάσει στον τόπο των διακοπών.

Τώρα που όλο και περισσότερα σημεία του γήινου χώρου μας είναι προσιτά μόνο με το αεροπλάνο, μπορούμε να υποστηρίξουμε πως η οικονομία των αεροπορικών μεταφορών επιβάλλει στο μυαλό μας τη δική της αναδομημένη και πολωμένη τοπολογία.

Το περιοδικό Herodote που έχει διευθυντή το ρηξικέλευθο γεωγράφο Yves Lacoste δημοσίευσε πριν από χρόνια μια σχετική εργασία. Με τη βοήθεια ενός ειδικού χάρτη αζιμουθιακής προβολής ίσων αποστάσεων διασπά τη γήινη επιφάνεια σε ισόχρονους δακτυλίους, γύρω από το παγκόσμιο αεροπορικό κέντρο, τη Νέα Υόρκη. [5]

Χώρες μικρής οικονομικής σημασίας για τις Η.Π.Α. "απομακρύνονται". Η Βολιβία "εντάσσεται" στην Αργεντινή.

γ. Η συστημική μελέτη και προσέγγιση της πραγματικότητας

Τα ζητήματα οικονομικής γεωγραφίας παρουσιάζονται στο σχολείο μας με τη μακροοικονομική νοοτροπία συνήθως, χωρίς να ευνοούν την καλλιέργεια της γεωγραφικής σκέψης. Για παράδειγμα, στο θέμα του τουρισμού, οι μαθητές έχουν κατανοήσει πως ο τουρισμός κάνει καλό, επειδή συνδέεται με την εισροή ξένου συναλλάγματος. Από παιδαγωγική πλευρά --παρά το ρεαλισμό που έχει η οικονομική προσέγγιση-- είναι μονόπλευρο να αντιμετωπίζουμε μόνον έτσι τον τουρισμό. Σε κανένα πρόγραμμά μας δεν υπάρχουν μαθήματα του τύπου «επίσκεψη σε ένα συγγενή μας στην Ουγγαρία», «διακοπές σε ένα βουνό», «περιήγηση στη Σμύρνη».

Ωστόσο, αν αποδεχτούμε ως αναγκαία την οικονομική παρουσίαση, μπορούμε να εμβαθύνουμε στα αντίστοιχα ζητήματα, ώστε να μη καταντά η γεωγραφία αφηρημένος και χωρίς εντόπιση λόγος.

Η συστημική ανάλυση, όπου εξετάζονται όλοι οι παράγοντες που αλληλεπιδρούν, θεωρείται σήμερα στη γεωγραφία «το απαραίτητο όργανο που της επιτρέπει να επιτελέσει ταυτόχρονα το διδακτικό της καθήκον και τον κοινωνικό της προορισμό για μια δυναμική έρευνα της σύγχρονης πραγματικότητας». Αυτά υποστηρίζει ο Ιταλός γεωγράφος Giulio Mezzetti. [6]

δ. Οι οικισμοί και η δυναμική τους

Τίποτε δεν συνδέει περισσότερο ισχυρά την Οικονομία με τη Γεωγραφία όσο η έννοια της πόλης και γενικότερα του οικισμού. Και όμως η μελέτη τους παραλείπεται εντελώς από τα σχολικά προγράμματα.

Η εγκατάσταση των ανθρώπινων ομάδων στο χώρο αποτελεί ένα παμμέγιστο οικονομικό πρόβλημα, δηλαδή πρόβλημα βελτιστοποίησης, που έχει λυθεί εμπειρικά μέσα από την αιώνια πάλη του ανθρώπου με το περιβάλλον. Οι λύσεις που έχουν δοθεί δεν είναι τυχαίες, αλλά υπάγονται σε κάποια νομοτέλεια. Πρόκειται για κάποια συμφωνία του ανώνυμου πλήθους μιας περιοχής με τα μορφολογικά και γεωλογικά της στοιχεία. Και φυσικά και με τις υπόλοιπες ανθρωπογεωγραφικές σχέσεις που διαλεκτικά αναπτύσσονται και εξελίσσονται.

Το 1933 ο γερμανός γεωγράφος Walter Christaller διατύπωσε το νόμο των «κεντρικών τόπων» χρησιμοποιώντας για περιοχή επαλήθευσης τη Νότια Γερμανία και τις όμορες με αυτή ζώνες της Γαλλίας, της Ελβετίας και της Αυστρίας.

Σύμφωνα με το νόμο αυτό, κάθε κεντρική θέση, δηλαδή αγορά, τόπος συναλλαγής ή, τελικά, οικισμός, έχει μια ακτίνα εξυπηρέτησης του πληθυσμού. Στο κέντρο του αντίστοιχου κύκλου (ή εξαγώνου, όπως απεικονίζεται) βρίσκεται ο οικισμός. Οι πιο μικροί οικισμοί απέχουν κατά μέσο όρο 7 χλμ. μεταξύ τους και έχουν πληθυσμό 1000 κατοίκων. Λίγο μεγαλύτεροι οικισμοί που παρέχουν πιο ειδικευμένες υπηρεσίες στο κοινό απέχουν μεταξύ τους 13 χλμ. και έχουν πληθυσμό 2000 κατοίκων. Περνώντας τα 7 διαδοχικά επίπεδα οικιστικής οργάνωσης φτάνουμε στις μεγάλες πόλεις που απέχουν μεταξύ τους 187 χλμ. και έχουν πληθυσμό της τάξεως του μισού εκατομμυρίου. Ο αστερισμός των πόλεων του νότιου γερμανόφωνου χώρου δείχνει πολύ καλά τη νομοτέλεια που υπάρχει στις σχέσεις του ανθρώπινου πληθυσμού με τη γήινη επιφάνεια.

ε. Από τη μακροοικονομική αφαίρεση στην ατομική και προσωπική συγκεκριμενοποίηση

Στους σκοπούς, τα προγράμματα και τα βιβλία της γεωγραφίας, η μακροοικονομική προσέγγιση αντιμάχεται την περιγραφή του συγκεκριμένου ατόμου. Δεν πρόκειται για μια --ορθή-- επιλογή του τύπου «το συμφέρον του ατόμου βρίσκεται στο συμφέρον του κοινωνικού συνόλου». Υποστηρίζουμε πως πρόκειται για μια διάκριση «μεγάλα συμφέροντα - μικρά συμφέροντα» που έχει ιδεολογικοποιηθεί και λειτουργεί στο σχολικό γεωγραφικό λόγο υπέρ των γνωστών παλαιών επιλογών των κυρίαρχων κοινωνικών δυνάμεων της χώρας μας. Για παράδειγμα, στο κείμενο μιας προκήρυξης για τη συγγραφή βιβλίων υπογραμμίζεται «προπάντων θα δοθεί έμφαση σε εκείνα τα κράτη με τα οποία η Ελλάδα έχει ιδιαίτερους δεσμούς». 'Ομως η Ελλάδα είναι μια αφαίρεση. 'Οπως λέει ο Yves Lacoste, με το να μεταμορφώνουμε μια χώρα σε οντότητα που σκέπτεται, δρα, αποφασίζει και --προσθέτουμε-- διατηρεί ιδιαίτερους δεσμούς, κρύβουμε την κοινωνική, οικονομική, πολιτική ή γεωπολιτική διάσταση. Διαπράττουμε το σφάλμα του γεωγραφισμού.Αν οι «ιδιαίτεροι δεσμοί» είναι εμπορικές συναλλαγές, ας το πούμε με το όνομά τους. Γιατί οι μεγαλοεισαγωγείς μας να έχουν εδώ το ψευδώνυμο "Ελλάδα";

Αν, από την άλλη μεριά, οι «ιδιαίτεροι δεσμοί» είναι η μετανάστευση και οι μετανάστες μας, είναι πολύ αφηρημένο να δίνουμε έμφαση γενικά στα «κράτη εκείνα» στις «χώρες εκείνες» όπου βρίσκονται οι απόδημοι έλληνες. Ο κάθε απόδημος, ας πούμε της Γερμανίας, βρίσκεται σε έναν προσωπικό και συγκεκριμένο χώρο της μεγάλης αυτής χώρας. Ο Δημήτρης Χατζής περιγράφει με ενάργεια και πόνο το χώρο ενός συμπατριώτη μας στη Στουτγάρδη, στο εργoστάσιο της Autel -- όχι γενικά στη Γερμανία...

'Οπως έχει αναλύσει η Φωτεινή Μαργαρίτη [7] , με βάση το κείμενο του Διπλού Βιβλίου του Χατζή, ο ήρωας δε ζει στη Γερμανία ούτε στη Στουτγάρδη. Ζει στο εργοστάσιο 'Αουτελ, στο σταθμό, στο κέντρο της πόλης, στη μεγάλη λεωφόρο. Δηλαδή, η μακροοικονομική προσέγγιση της μετανάστευσης κρύβει το δράμα και τη μοναξιά του μετανάστη.

4. 'Ενα γενικότερο πλαίσιο γεωγνωσίας και παιδαγωγικής αξιοποίησης της σχολικής ύλης. Η διακλαδικότητα

Στο προηγούμενο μέρος της ανάπτυξής μας είδαμε με αρκετές λεπτομέρειες τις σχέσεις «Οικονομικής Γεωγραφίας» και «Γεωγραφίας χωρίς επίθετο» και προσπαθήσαμε να συμβάλουμε στο να συνειδητοποιηθούν οι αντίστοιχες προεκτάσεις.

Κάθε μία προέκταση συσχετιζόταν και με έναν κλάδο της γεωγραφίας ή άλλου μαθήματος. Για παράδειγμα, μιλώντας για τις επεμβάσεις στο χώρο αναφερθήκαμε κυρίως στη Γεωλογία. Η Γεωλογία και η Φυσική Γεωγραφία αποτελούν βέβαια το alter ego, τον δεύτερο εαυτό της σχολικής Γεωγραφίας. 'Ενας άλλος εαυτός είναι βέβαια και η Ιστορία. Και μάλιστα αυτό το είδαμε στο δικό μας εκπαιδευτικό σύστημα με την εισαγωγή του βιβλίο «Ιστορία του Ανθρώπινου Γένους» του Λ. Σταυριανού. Πόσοι από εμάς δεν τη θεώρησαν σαν μια ανανεωτική πρόταση για τη «Γεωγραφία του Πολιτισμού» που διδασκόταν στη Β' Λυκείου; Κατά τη γνώμη μου είναι μια δραματοποιημένη γεωγραφία. Μια γεωγραφία με μύθο. 'Οχι επινοημένο μύθο, όπως μπορούμε να κάνουμε σε μια διδασκαλία μας για να συνδέσουμε τα στοιχεία της. Αλλά το μύθο, το μεγάλο, αληθινό ατέλειωτο -- και τραγικό -- ιστόρημα της ανθρωπότητας.

Ας επανέλθουμε όμως στη φυσικογεωγραφική/γεωλογική διάσταση της Γεωγραφίας. Η διαπλεγμένη παρουσίαση των δύο κλάδων, είναι μια διακλαδική παρουσίαση. Που μπορεί μάλιστα να διαπλέκει περισσότερους κλάδους.

Μια συναρπαστική περίπτωση διακλαδικής αξιοποίησης της γεωγραφίας αποτελεί μια πρόσφατη υπόθεση ερμηνείας των εμφανίσεων του τέρατος του Loch Ness, στη Σκότια. Τη δημοσίευσε ένας βρετανός ηλεκτρονικός μηχανικός στο περιοδικό New Scientist, επανερχόμενος έτσι στην άποψη που είχε τολμήσει να υποστηρίξει ένας ντόπιος εκπαιδευτικός. [8] Η ερμηνεία αυτή συνδυάζει γνώσεις από

  • τη γεωλογία και τη φυσική γεωγραφία (σχετικές με το βάθος των λιμών Loch),
  • τη φυτογεωγραφία (για τα φυτικά είδη που χαρακτηρίζουν τις παραλίμνιες περιοχές),
  • τη φυσική (για την υδροστατική πίεση στον πυθμένα των λιμνών) και
  • τη χημεία (για την παραγωγή ρητινοειδών ουσιών και ελειογενούς αερίου).
Καταλήγει έτσι στο συμπέρασμα πως το τέρας δεν είναι παρά κορμοί κυπαρισσιών των λιμνών, που βυθίστηκαν και βγήκαν κάποτε πάλι στην επιφάνεια. Ας σημειώσουμε πως με ένα τέτοιο μάθημα διδάσκουμε αρκετά από τη γεωγραφία της Σκότιας αλλά καταπολεμούμε και τον ανορθολογισμό και την πίστη σε μεταφυσικές ερμηνείες.

Στο προηγούμενο πάλι μέρος της ανάπτυξής μας μιλώντας για την πόλωση και την αναδόμηση του γήινου χώρου αναφερθήκαμε στη Χαρτογραφία. Ο χάρτης είναι το κυρίαρχο εργαλείο της Γεωγραφίας. Και όμως έχει παραμεληθεί από τα προγράμματα η αξιοποίησή του. 'Ενας άγγλος γεωγράφος τονίζει πως με τη Γεωγραφία και τα επικοινωνιακά της μέσα -- σχέδια, χάρτες, συμβολισμούς -- το σχολείο περνάει από τα 3 R στους 4 ACES. Πρόκειται για λογοπαίγνιο. Τα 3 R είναι η ανάγνωση (Reading) η γραφή (wRiting) και η αριθμητική (aRithmetics). 'Οσο για τους 4 ΑΣΣΟΥΣ είναι η ικανότητα της ομιλίας (oracy), της γραφής/ανάγνωσης (literacy) του υπολογισμού (numeracy) και της σχεδίασης (graphicacy). Ο τέταρτος άσσος, της γραφικής επικοινωνίας, βγαίνει από το μανίκι της Γεωγραφίας ... [9]

Με τη συστημική μελέτη που είδαμε προηγουμένως, η διακλαδικότητα χαράζει ένα μοναδικό μεθοδολογικό δρόμο ή, τουλάχιστον, αποκλείει τους μονοκλαδικούς μονόδρομους. Η συστημική νοοτροπία επιβάλλει να λογαριάσουμε όλους τους φανερούς ή κρυμμένους παράγοντες. Μας υποχρεώνει έτσι να συλλέξουμε και να συνδυάσουμε γνώσεις από διάφορους κλάδους. Το θέμα, για παράδειγμα, "εγκατάσταση πυρηνικού ενεργειακού σταθμού στην Εύβοια" έχει ένα φανερό συστημικό διακλαδικό χαρακτήρα. Εμπλέκει Φυσική, Τεχνολογία, Γεωγραφία, Κοινωνιολογία, Οικονομία. 'Ετσι υποχρεώνει στην εμβάθυνση και επιλογή πληροφοριών από όλους αυτούς τους κλάδους.

Οι οικισμοί και η δυναμική τους, που μελετήσαμε το προηγούμενο μέρος της ανάπτυξης μας, φέρνουν τη γεωγραφία κοντά στα μαθηματικά, δηλ. τα φυσικο-μαθηματικά μοντέλα. Πραγματικά, η κατανομή του πληθυσμού στο χώρο, με πυρήνες συμπύκνωσης τις πόλεις, ερμηνεύεται με τέτοια μοντέλα. Οι διακλαδικές γεωγραφικο-μαθηματικές εφαρμογές και προσεγγίσεις είναι απεριόριστες. 'Ομως με μία γεωγραφία που σταματάει στην Γ' γυμνασίου είναι δύσκολο να αξιοποιηθούν.

Αναφερθήκαμε στο προηγούμενο μέρος στην ατομική και προσωπική συγκεκριμενοποίηση του χώρου που βιώνει ο μετανάστης. Και χρησιμοποιήσαμε για εικονογράφηση ένα μικρό μυθιστόρημα του Δημήτρη Χατζή. Πάντα υπήρχαν σχέσεις ανάμεσα στη Γεωγραφία και τη Λογοτεχνία. Η Νεωτερική Γεωγραφία των Φιλιππίδη και Κωνσταντά που εκδόθηκε στη Βιέννη το 1791 είναι ένα σημαντικό μνημείο του ελληνικού διαφωτισμού. 'Ολοι οι μεγάλοι έλληνες λογοτέχνες έχουν γεωγραφήσει. Στο έργο τους μπορούμε να αναζητήσουμε αξιοπρόσεχτο γεωγραφικό υλικό. 'Ομως η διακλαδική σχέση γεωγραφίας-λογοτεχνίας δεν πρέπει να μείνει στις λυρικές περιγραφές τοπίων. Μέσα από τα κείμενα βγαίνουν χρήσιμες ανθρωπογεωγραφικές προτάσεις.

5.Γεωγραφικότερες μέθοδοι για τη σχολική πράξη

Το αίτημα για μια καλή σχολική γεωγραφία είναι ισοδύναμο με το αίτημα για μια σωστή σχολική γεωγραφία. Η μία πλευρά του, όπως τουλάχιστον αντιμετωπίστηκε στην ανάπτυξη αυτή εδώ, αφορά τον περιορισμό της κατάχρησης της οικονομικής γεωγραφίας. Η άλλη πλευρά είναι η διακλαδική αξιοποίηση της γεωγραφίας.

Δίπλευρο επίσης είναι και το αίτημα για μια καλύτερη, δηλαδή γεωγραφικότερη σχολική, διδακτική, πράξη. Η μία πλευρά είναι η ενοποίηση της διδασκαλίας με την αξιολόγηση. Η άλλη είναι η επαφή της σχολικής γεωγραφίας με τη γεωγραφία ως θεωρητική και εφαρμοσμένη επιστήμη, ως ανθρωπογεωγραφία.

'Ενας σύντομος δρόμος για μια καλύτερη, δηλαδή γεωγραφικότερη, σχολική πράξη είναι η εισαγωγή στο σχολείο του γεωγραφικού ντοκουμέντου, δηλ. της φωτογραφίας και του χάρτη. Είναι επίσης η υποκατάσταση του θεωρητικού με κάτι πρακτικό. Είναι ακόμα η καθοδήγηση των μαθητών στην τεκμηρίωση, με παρατήρηση της ζωντανής πραγματικότητας αλλά και, για παράδειγμα, από τις εκπομπές της τηλεόρασης και τα καθημερινά δημοσιεύματα του Τύπου.

Στις μικρότερες τάξεις η πραγματικότητα μπορεί να δώσει τη θέση της σε ένα παιγνίδι ή δραστηριότητες προσομοίωσης. Στις μεγαλύτερες τάξεις μπορεί να ακολουθηθεί μια μέθοδος πραγματικής σύνθεσης ή παραγωγής γεωγραφικής γνώσης με βάση την επιτόπια παρατήρηση.

6.Προτάσεις για την αναβάθμιση του μαθήματος της Γεωγραφίας

Το ζήτημα της αναβάθμισης του μαθήματος της γεωγραφίας δεν αφορά τις μεθόδους διδασκαλίας του επιμέρους εκπαιδευτικού που είναι απομονωμένος μέσα στην τάξη του. Είναι υποκριτικό να υποστηρίζουμε πως "αν ο καθένας εκτελεί το καθήκον του" τότε οι δυσκολίες που αντιμετωπίζει το μάθημα της Γεωγραφίας θα ξεπεραστούν. Εξάλλου, ποιος μας επιτρέπει να αμφιβάλουμε για την ποιότητα της σχολικής γεωγραφικής διδασκαλίας;

Το πρόβλημα δεν είναι ατομικό και μικρο-επαγγελματικό. Είναι συλλογικό και εθνικό. Πρέπει κυρίως να καταπολεμηθεί η παραδοσιακή αδιαφορία που δείχνουν οι υπεύθυνοι για τον εκπαιδευτικό σχεδιασμό απέναντι στη Γεωγραφία.

Στο Υπουργείο Παιδείας πρέπει να παρουσιαστεί μια εισήγηση για την αναβάθμιση της Γεωγραφίας που θα εκπονήσει μια ομάδα εργασίας με εκπροσώπους των επιστημονικών και εκπαιδευτικών οργανώσεων και σωματείων. (Μακάρι να αναληφθεί αυτή η πρωτοβουλία από το Σύλλογο Φυσιογνωστών Βορείου Ελλάδος).

Πιστεύουμε ότι στο θεματολόγιο των εργασιών της ομάδας εργασίας θα πρέπει να περιληφθούν και τα εξής θέματα:

  • Επαναφορά της Γεωγραφίας στο Γενικό Λύκειο,
  • Επανεισαγωγή της Γεωγραφίας στις Γενικές Εξετάσεις για την επιλογή στα Α.Ε.Ι./Τ.Ε.Ι.,
  • Καθιέρωση της διδασκαλίας της Τοπικής/Περιφερειακής Γεωγραφίας με τοπική παραγωγή εγχειριδίων και λοιπού διδακτικού υλικού,
  • Οργάνωση πανεπιστημιακού προπτυχιακού ή μεταπτυχιακού ενδεικτικού σπουδών Γεωγραφίας και ίδρυση αντίστοιχου τμήματος,
  • Εκπόνηση ενός project για την καθιέρωση δέσμης "Ευρωπαϊκών Σπουδών" ή "Μεσογειακών Σπουδών" ή "Βαλκανικών σπουδών" με βάση μια Γεωγραφία του πολυκλαδικού Λυκείου,
  • Μελέτη και σχεδιασμός ενός ενιαίου πενταταξίου προγράμματος Γεωγραφίας από την Πέμπτη Δημοτικού μέχρι την Τρίτη Γυμνάσιου,
  • Εκδημοκρατισμός της παραγωγής και χρήσης των σχολικών βιβλίων Γεωγραφίας.


ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

[1] Πρόκειται για το Νόμο 1566/1985. Η φωτοτυπία για την οποία μιλούμε ήταν από το νόμο, στη φάση του σχεδίου, για το οποίο μια σφραγίδα υποδείκνυε ότι ήταν "για ψήφιση στο σύνολο όπως διαμορφώθηκε από τη Βουλή κατά τη συζήτηση στα άρθρα".

[2]Αναφερόμαστε στο πρόγραμμα της γεωγραφίας της Ελλάδας όπως υλοποιείται στο βιβλίο: Ηλ. Μαριολάκος - Χρ. Σιδέρης, Γεωγραφία, ΟΕΔΒ, Αθήνα - [Διάφορες εκδόσεις]. Το οικονομικό πνεύμα είναι φανερό και στη γεωγραφία της Ευρώπης, που τότε μόλις είχε κυκλοφορήσει: Σ. Ορεινού - Μαγκαλάρη, Σ. Παπασημακόπουλος, Γεωγραφία Ευρώπης, ΟΕΔΒ [Διάφορες εκδόσεις].

[3]Paul Claval, Elements de geographie economique, Paris, 1976

[4] Norman J. Graves, Geography in Education, Heinemann, 1975

[5] Pierre Biplan, "L'aviation civile: outil strategique et ideologique", στο Herodote, n. 3, σελ. 118-146. Ο συγγραφέας τελειώνει με την εξής θέση: Η πολιτική αεροπορία είναι ο καλύτερος πράκτωρ του ιμπεριαλισμού εν καιρω ειρήνης. Μπορούμε να περιοριστούμε σε μια κλασική γεωγραφία των μεταφορών;

[6] Giulio Mezzetti, Geografia, Analisi e conoscenza dello spazio terrestre, La nuova Italia, 1979

[7]Φωτεινή Μαργαρίτη, "Απ' το τέλος της μικρής μας πόλης, στη Στουτγκάρτη - την πολιτεία των ξένων..." Αντί, 298/30 Αυγούστου 1985, σελ. 28 - 32. Το σχέδιο είναι της Μαργαρίτη (ό.π.).

[8] Robert P. Craig, "Loch Ness: The Monster Unveiled", New Scientist, 5 August 1982

[9] Keith Wheeler, "Geography", στο R.C. Whitfield, [Ed.], Disciplines of the Curriculum, McGraw Hill, 1971, σελ. 80-92

[GEANDER'S HOME PAGE] |
[ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ] | [ΕΙΔΟΣ ΘΕΜΑΤΩΝ] | [ΕΥΡΕΤΗΡΙΑ] | [ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ]

© Copyright 2010 Ioannis Rentzos All rights reserved.


Geander's pages are hosted by GeoCities Get your own Free Home Page